Sêrat Rangsang Tuban (86---115) Cuthel

--- 86 ---

[...pun] poncoting tapih, kêlap-kêlap kados wêrdu gangga lumampah ing wanci dalu, nanging têka dados usada: botên, malah dados wisuna agêng adamêl rontog sarta rujiting galihipun sang pangeran. Lêbêtipun ing panêpèn Radèn Udakawimba sampun katingal anandhang brôngta kenging sambanging putri lêlampah. Ingkang rama anggraita pêthuk kalihan karsanipun, ing batos badhe panantunipun kados botên madal sumbi. Ingkang rama gita anapa. Radèn, nganti lawas têmên ora ngendhang-endhangi mulih.

Inggih rama, amargi saking kathahipun padamêlan ingkang kula kajêngakên sarta kêdah kula lêrêsakên piyambak, ing mangke saking pangèstu sampeyan, prasasat sampun rampung aparipurna.

Sukur: ênggèr, nanging pangrunguku gonmu yasa omah angimba-imba kadhaton, sarta bètèng samono ambane iku apa ora nuwuhake dukane sang prabu ing Tuban, ginalih yèn kowe sumêdya balela ing ratu.

Prakawis punika: rama, mugi sampun kagalih, dhasar sampun kula niyatakên amêmêngsahan kalihan ratu ing Tuban, awit punika satru kula.

--- 87 ---

Kapriye ênggèr, kang kogawe milawan mungsuh ratu abôndha-bandhu misuwur kaprawirane.

Rama: punika sampun kula kawekani sarta kula botên wangwang dhatêng kasêktènipun sang prabu, angabên wulêding kulit, atosing balung tuwin pamasanging byuha panangkêping satru kula badhe botên wingwrin utawi mundur sajangkah.

Ênggèr, aku ora liwat mung andongakake katêkane apa sasêdyamu. Kajaba iku ênggèr, sarèhning kowe isih lamban, sarta wis môngsa rabi, apa ora prayoga kowe nganggo garwa, miliha anake para rôngga dêmang ngabèi, êndi kang kosênêngi, mêngko dakdhodhoge lawange, takrewangi suku jaja atêkên janggut karo pamanamu si pangulu olèhku arêp ngrabèkake marang kowe.

Sakalangkung panuwun kula rama: sih mule sampeyan dhatêng kula. Ila-ila punapa ingkang kula panggih mênawi kula botên matur satêmênipun, kula matur: ing ngajêng kula botên gadhah cipta badhe rabi, têbih ningali dhatêng wanodya endah, nanging sarêng kula sumêrêp dhatêng citranipun yayi Sêndhang manah kula kagiwang, mila parêng botên parênga putra

--- 88 ---

sampeyan yayi Sêndhang kula suwun piyambak dadosa jatukramakula, malah kula apratignya salêbêting manah: kula badhe botên rabi ing salami-laminipun bilih botên angsal yayi Sêndhang, pramila panyuwun kula dados botên katanggêlan anggèn kula ngakên bapa dhumatêng panjênêngan sampeyan.

Kyai Agêng Wulusan asrêp ing galih midhangêtakên aturipun ingkang putra Radèn Udakawimba, walèhipun punika ingkang dipun upadosi. Radèn apa kang pinikir manèh yèn wis dhasar dadi kêncênge karêpmu, aku wis anglilakake adhimu rara Sêndhang koêmong dhewe, mung aku titip yèn ora ana kanggone bae aja kosiya-siya, ulihna marang aku, awit bocah ugungan cilik mula ora mambu ajar.

Rêntah galihipun Radèn Udakawimba midhangêtakên pangandikanipun ingkang rama. Rama kula botên cipta krama, namung badhe ngêmong dhatêng yayi Sêndhang ing salami-laminipun.

Botên kacariyos rêroncenipun, Radèn Udakawimba sampun kalampahan dhaup kalihan Rara Sêndhang agêng [a...]

--- 89 ---

[...gêng] bawahanipun, ngantos pintên-pintên dintên pasamuwaning pangantèn, nêlasakên suka-parisuka. Sasampuning kawandasa dintên, Radèn Udakawimba sakalihan ingkang rayi Dèwi Sêndhang nyuwun rilah ingkang rama bibi misah badhe angênggèni kadhaton wangunan sapucaking ardi, ingkang rama saha ingkang bibi inggih anglilani kalayan suka pirênaning galih.

Kacariyos Radèn Udakawimba lêstantun mukti wibawa, nanging salêbêting galih dèrèng marêm yèn dèrèng malês ukum dhatêng ingkang uwa. Radèn Udakawimba sampun dangu kaklêmpak bala adamêl prajurit suralodra asikêp tamèng towok, surapanglawung asikêp waos, surawarastra asikêp jêmparing, surapawaka asikêp sanjata, suradahana nyêpêng mariyêm, surapati prajurit sinêlir, sadintên-dintên tansah ingulig kasudiran sarta kawantêraning prang, sasampuning matêng dhatêng wêwadi pamasanging gêlar sarta sasampunipun samêkta, punapadene sasampunipun kagalih kuwawi lumawan mêngsah prajurit ing Tuban, Radèn Udakawimba lajêng adhêdhawuh nglurug dhatêng nagari Tuban, sariranipun dados senapatining prang anindhihi baris, para [pa...]

--- 90 ---

[...ra] prajurit muntab kakêndêlanipun gambira ing manah, bidhaling baris andalêdêg kados toya mêdal saking rong, ambrol kados enggal-enggala anglarutakên bala ing Tuban.

Gêntos kacariyos nagari ing Tuban, panjênênganipun Prabu Warihkusuma sampun midhangêt pawartos yèn ing padhukuhan Sumbêrêja wontên kraman, gêgununganing kraman anakipun mantu Kyai Agêng Wulusan, dados prajurit kinawasa sêkti môndraguna, sagêd manjing ajur-ajèr, sarta misuwur sagêd damêl mas ore, kasugihanipun angungkuli para ratu sugih ingkang misuwur ing jagad, sarta kasugihanipun wau dipun wradinakên dhatêng para kawulanipun, mila kawulanipun sami ajrih asih sarta sêtya tuhu ngidhêp saparintahipun, sang prabu rumaos wingwrin, karoban dening pawarta, lajêng miyos sinewaka pêpak ingkang wadyabala, kyai patih sampun wontên ing ngajêngan, sang prabu andangu dhatêng kyai patih, bapa apa kang dadi wartane ing jaba.

Kawula nuwun gusti, wontên kraman agêng ing padhukuhan Sumbêrêja, ingkang angeram-eramakên enggalipun sagêd [sagê...]

--- 91 ---

[...d] yasa kadhaton kinubêng ing balowarti kandêl saêpal mubêng, sarta sagêdipun kaklêmpak bala piniluta rinoban ing arta busana, punapadene kawartos sagêd ulah prang kados trahing kusuma, kasêmbuh gadhah kawruh sagêd damêl mas ore, sumêlang kawula mênawi putra tuwan Radèn Udakawimba, badhe malês ukum dhatêng panjênêngan paduka, awit rumaos kasakitakên manahipun suwitanipun wontên ing ngarsa paduka.

Uwa, kaya ana èmpêre tangguhira iku, lah ing mêngko kêpriye kang dadi pamikirira, dèrèng dumugi pangandikanipun sang prabu kasaru gègèr ing jawi lêbêtipun bupati tamping tanpa larapan, kêplajêng mêntas prang kalihan cucuking baris ing dhusun Sumbêrêja, tanpa kiwul linud winêjêg purun risak tanpa kukupan.

Sang prabu gugup pandangunipun, apa Si Udakawimba kang dadi gêgununganing kraman.

(Bupati tamping) Kawula nuwun gusti, ingkang pindha ratu inggih senapatining prang kadosdene putra tuwan Radèn Udakawimba, awit warnanipun gagah prakosa arawis capang sariranipun cêmêng, putra tuwan tanpa ngagêm rawis tuwin [tuwi...]

--- 92 ---

[...n] sariranipun kuning anêmugiring, (lolosipun Radèn Udakawimba dèrèng ngagêm rawis, cêmênging sarira amargi kêkênthung anggènipun ajênêngi yêyasan, dipun sarirani piyambak), sang prabu lajêng adhêdhawuh mêpak bala, otêr tiyang sanagari, botên dangu sampun samapta, ingkang dados cucuking lampah inggih senapatining prang putranipun kyai patih ingkang sampun dados nayakaning praja nama Radèn Lodaka, sang prabu karsa nyarirani prang kadhèrèkakên kyai patih wrêdha, dumugi kikising praja kandhêg dening panyêranging mêngsah sampun angrampit kitha, sang prabu gugup lajêng amasang gêlar ombaking samodra pasang, sagung wadyabala tinata ambalabar angèlèbi^[16] papan, para bupati dados panjawat, sang prabu kalihan kyai patih wontên ing têngah. Radèn Udakawimba enggal malik gêlar jurang gêmpal, lajêng pêrang brubuh, bala ing Tuban ingkang minôngka toya mili dhatêng ing jêjurang sirna larud tanpa lari. Makatên upaminipun bala ing Tuban kalêbêt ing gêlar tanpa budi kapikut sami asrah bongkokan, Sang Prabu Warihkusuma enggal oncat saking palagan, binujung dening Radèn Udakawimba botên sagêd kêcandhak, kêtilapan awor pakathik, kyai patih

--- 93 ---

sampun sêpuh tansah ingampingan dening ingkang putra Radèn Lodaka punika gampil kêtawanipun, wusana kyai patih sumêrêp yèn mêngsahipun ingkang putra piyambak Radèn Udakawimba, kyai patih botên pandung, awit Radèn Udakawimba dipun pundhut putra wiwit timur mila, lajêng dipun rangkul sarta dipun tangisi, Radèn Udakawimba inggih bela karuna, dangu arêrangkulan, wusana kyai patih ngandika: kadospundi: gèr, mas putu gusti kula ingkang dados karsa sampeyan têka badhe ngrisak dhatêng karaton kagungan sampeyan piyambak.

Rama, kula badhe botên adamêl risaking wadya alit, agêngipun adamêl sedanipun kangjêng uwa, sayêktosipun namung badhe nyêrêpakên ing awone tindakipun uwa prabu dhatêng kula, sarta supados mantuna panganggêpipun ingkang nyimpang saking kautamèn, anganggêp anak kuwalon, utawi tunggakan kêmadhuh, botên nganggêp anak kapenakan, wusana kangjêng uwa lajêng oncat saking palagan, iba kangjêng ibu dukanipun dhatêng kula, saupami kula lajêng angatingal. Awit saking punika rama, kula botên lajêng angêbroki kadhaton,

--- 94 ---

badhe lajêng ngupadosi pangungsènipun kangjêng uwa, amêsthi dhatêng ing Banyubiru, awit pamirêng kula sang prabu putri ing Banyubiru ingkang apêparab Dèwi Wayi mêntas sinerenan kaprabon saking ingkang rama Prabu Hèrtambang, punika garwanipun kangjêng uwa, pangangkah kula bilih kenging nagari Banyubiru karèha nagari Tuban, ing mangke rama kula aturi wangsul dhatêng nagari saha wadyabala sadaya, nindakakên prakawising praja kados saban-saban sarta rumêksaa kangjêng ibu, ngantos sadhatêng kula ambêkta kondur kangjêng uwa. Namung putra sampeyan uwa, Radèn Lodaka kula têdha kula jak anglurug dhatêng ing Banyubiru, sarta dadosa pêpatih kula, kula jak laralapa anglampahi panas pêrih, kyai ingkang rila.

Mas putu gusti kula, kula sampun botên maoni karsa sampeyan, sampun lêrês sadaya, sarta kula badhe ngestokakên ing wêling sampeyan rumêksa praja sadungkap kula tiyang sampun sêpuh, punapadene kula sampun lêgalila pun Lodaka sampeyan karsakakên dhèrèk andon prang. Têlas rêmbagipun radèn putra kalihan kyai patih, lajêng sami bidhal andum paran sarta andum [a...]

--- 95 ---

[...ndum] wilujêng.

Gêntos kacariyos lolosipun Prabu Warihkusuma saking paprangan, anarka bilih nagarinipun sampun kaêjegan mêngsah, punapa Radèn Udakawimba punapa tiyang sanès, punika dèrèng kantênan, mupus salêbêting galih, kêncênging karsa badhe mawiku kemawon lajêng tindak amurang margi, dumugi sukuning ardi Rancakarni cêlak pasanggrahanipun Prabu Hèrtambang ngiras kangge pakèndêlan layon, punika wontên marginipun angambat simpangipun ingkang dhatêng pasanggrahan, turut pèrèng minggah dumugi ing lambunging ardi, ing ngriku wontên guwanipun alit acèkli, kados tilas pratapaning maharsi, katitik wontên paomanipun, wêwêngkoning guwa: patamanan, nanging katingal sampun risak, kêkajênganipun agêng-agêng, kadosta: kumuning bang, nagasari, soka tuwin sanès-sanèsipun, angayomi pamidikan, sang prabu kacaryan ing galih sumêdya kèndêl têtruka wontên ing ngriku. Wêwêngkoning guwa lajêng dipun rêsiki sarta lajêng damêl pasarean kalikaning kajêng sêcang ginapit ing panjalin wungu, kajang sirahipun dhumpal kajêng walulin, sang prabu [pra...]

--- 96 ---

[...bu] pados rêrêmbêsan toya unjuk, manggih bêlik alit wontên ing loroganing asrama, wêning toyanipun, mili pating srèwèh anut ing lêlêdhokan dening botên dipun kalêmpakakên, anjog ing jêjurang kumriwik ngorêgakên padhas rêngka gumrênggêng tanpa kèndêl kêmirêng angêrês-êrêsi manah kados pasambatipun sang prabu anggènipun nandhang papa cintraka pisah lan garwa putra. Sang prabu padamêlanipun namung anênanêm palawija kênthang jagung tuwin canthèl, kangge panggêsangan salêbêtipun matiraga, sabên dalu botên towong wontên ing paoman anêgês karsaning dewa ingkang linuwih ing atasing sariranipun punapa lulus botên sagêd angsal pangapuntên, ananging dèrèng angsal wêwênganing sasmitanipun dewa, mila sang prabu tansah nungku puja samadi.

Gêntos kacariyos, Sang Prabu Hèrtambang sampun yuswa sarta sampun rumaos kathah tunadungkapipun pangastaning pangadilan, karsanipun ingkang winadi angêntosi timbulipun ingkang putra mantu Sang Pangeran Warihkusuma, ananging tita botên sagêd pikantuk wartos, sarèhning sampun botên kenging dipun êntosi, karsanipun lajêng badhe [ba...]

--- 97 ---

[...dhe] sèlèh karaton dhatêng ingkang putra Dèwi Wayi, kalampahan pisèlèhipun sang prabu katampèn dhatêng ingkang putra, jumênêngipun sang prabu putri mawi pasamuwan agêng sarta mawi kajênêngan para ratu ing amôncapraja, pangastaning paprentahan sarta pangadilan parapabên, panêrak tuwin lampah kadurjanan sampun botên nguciwani, kawasisanipun malah angungkuli kala taksih kaasta ingkang rama. Nagari Banyubiru tambah tataraharja, mirah sandhang pangan, tulus ingkang sarwa tinandur, sang prabu putri adhêdhawuh karsa tindak pêpara ing talatahipun nagari Banyubiru, bokmênawi taksih wontên papan ingkang maluwa dèrèng dipun griyani ing tiyang sarta pasitèn ingkang bêra jalaran kirang kacêkapanipun ingkang anggarap, tindakipun sang prabu putri sagêlar sapapan, sarta mawi andhungan dhahar kanggenipun ing dalêm sawulan, awit badhe dangu ing konduripun. Kacariyos tindakipun sang prabu putri sampun pikantuk samadya côndra. Lêrêsipun ing saênggèn-ênggèn lajêng kapasang motha pinindha kadhaton, kinêpang para wadyabala tarab sami amasang layar pamondhokanipun piyambak-piyambak, sadangune [sa...]

--- 98 ---

[...dangune] tindakipun sang prabu putri botên pikantuk titik karisakaning dhusun tuwin padhukuhan, sadaya sami katingal rêja, pakaranganipun andhêndhêng angestokakên parentahipun umbul sarta paragakipun, nalika punika tindakipun sang prabu putri kadalon wontên sukuning ardi Rancakarni, dhatêng pasanggrahan taksih têbih, mila lajêng amasang motha wontên ing ngriku, sêraping srêngenge ginantosan padhanging rêmbulan nuju tanggal kaping wolu, sitarêsmi rêmu-rêmu kalingan ngrêgêmênging mega cêmêng apindha rêksasa kados angangkah badhe môngsa rêmbulan, lêpat tujunipun ingkang pindha pragalba, rêmbulan oncat dhawah ing mega pêthak, prabanipun sigar salong anyoroti siluk-siluking jêjurang, kados wayanganipun sawêr tapak angin, ebahing gêgodhongan katêmpuh ing angin kados pangawening astanipun satriya ingkang kawêlas asih, anênangi brangtanipun sang prabu putri kèngêtan dhatêng ingkang raka Sang Pangeran Warihkusuma, samirana midit ambêkta gandaning sêkar kumuning, campur kalihan sêkar kalak, angrêmêt galihipun sang prabu putri. Sang nata botên sarèh ing galih lajêng [la...]

--- 99 ---

[...jêng] dandos cara kakung asikêp pêdhang tamsir mêdal saking pakuwon tindak ijèn karsa nyalamur, mubêng amriksani jajahaning rêdi, anyêyupe brangtanipun dhatêng ingkang raka, wontên margi ngambat mêdal èrèng-èrènging ardi dipun turut minggah, panggalihipun sang prabu putri bokmênawi wontên pandhitanipun ingkang maratapa, mokal bilih wontên margi botên wontên tiyangipun, sang prabu putri pancèn wantêr ing galih dhasar sampurna ulah dêdamêl, mila botên kagungan miris lêlampah dalu ijèn, antawis saonjobtan^[17] tindakipun sang prabu putri, ing lambunging ardi katingal kêlip-kêlip wontên damaripun, enggal dipun prêpêki rawuh sangajênging guwa sumêrêp pandhita taruna bagus rêspati sawêg nungku puja samadi, sang prabu kèndêl botên sabawa, kalihan amaspaosakên warninipun pandhita, sêdhêng sang pandhita kèndêl panungkunipun, salêbêting galih eram dene wontên pandhita taksih neneman gêntur maratapa punapa ingkang dipun kajêngakên, sang prabu ngalêm salêbêting galih: bagus têmênan pandhita iki, kang tak erami ora êntèk-êntèke olèhe jiblès karo kang lunga andon, apa baya dhèwèke mawiku ana kene. Sasampunipun sang pandhita [pandhi...]

--- 100 ---

[...ta] amudhar asta lajêng lênggah timpuh angajêngakên lawanging guwa, sang prabu têrang ing paningal yèn sang wiku ingkang raka sayêktos, mèh anjêrit nanging dipun sabili, lajêng dhèhèm ngatingal wontên sangajêngingipun sang pandhita, sang wiku sangêt kagèt ing galih dene dalu-dalu wontên prajurit dhatêng ing guwa patapan, panyananipun badhe nukup sariranipun, gêtêring galih kalihan angacarani.

Sumôngga sang prawira ing prang kula aturi malêbêt ing guwa rumpil, rawuh sampeyan ing pratapan dalu-dalu tanpa kanthi amratandhani satunggaling prajurit wantêr ing paprangan, bèr budi lêgawa ing pati, awit Hyang Wisesa rumêksa ing kawantêran sampeyan kinêmulan ing rahayu.

Sang prabu putri lajêng malêbêt satata lênggah wontên ing galar kalothokaning kajêng tingi ingkang ginapit ing panjalin wungu. Sang pandhita tumratab ing galih sumêrêp warninipun sang prabu dene jiblès kalihan warninipun ingkang rayi Dèwi Wayi, ngantos kamitênggêngên dangu botên ngaturakên pambage, malah lajêng carocosan ngêdalakên luh botên karaos, galihipun sang prabu kados sinêndhal, [si...]

--- 101 ---

[...nêndhal,] nanging tansah dipun sabilakên, lajêng ngandika:

Kakang wiku, punapaa sadhatêng kula ing ngriki kakang wiku kirang pirêna ing manah, malah katingal prihatos ngantos angrêntahakên luh.

O, iya jagad dewa bathara, kalingane aku iki mau karawuhan sêsotyaning jagad, dhuh sang sudibya pangapuntên paduka ingkang kula suwun, kula kasupèn bilih kula katamuan sang prawiranom, utusaning dewa ingkang badhe angasrêpi manah kula, sang kasumbung kasêgahan panakrama sarawuhipun ing pacrabakan kula dalu-dalu.

Kakang wiku, ing sadèrèng sasampunipun dahat kalingga murda, kula tampèni ing asta kêkalih, kapêtêk ing pranaja, tumanêm kêkulunging manah, dadosa rat daging kayuwanan, amêwahana bawa lêksananipun rayi sampeyan pun andon lêlana.

Kula anilakrami ing ngajêng pundi pinôngka, ing wingking pundi sinêdya, sintên kêkasihipun sang pangeran.

Kakang wiku, kula prajurit lêlana dikara, andon pêrang angrupak jajahaning mêngsah, ingkang sudi nêbut nama kula

--- 102 ---

Pangeran Wayi.

Sang pandhita anjêngêr midhangêt wangsulanipun sang pangeran, dene asmanipun sami kalihan namanipun ingkang rayi Dèwi Wayi ingkang sampun murud dhatêng têpêtsuci, ciptaning galih: apa yayi dèwi nitis dadi lanang, lagi wêruh iki ngèlmu panitisan dadi sungsang buwana balik, wong wadon nitis marang wong lanang. Saya kodhêng panggalihipun sang wiku, dene sang prabu putri sakalangkung suka ing galih ambêbingung galihipun ingkang raka, pangandikanipun.

Kadospundi kakang wiku têka kados tiyang kodhêng apêpanggihan kalihan kula, môngka kula badhe pitakèn punapa-punapa dhatêng kakang wiku.

Walèh-walèh punapa, anggèr, sampun antawis gangsal wêlas taun laminipun kula kasedan garwa putrining ratu, warninipun jiblès kados panjênêngan paduka.

Sang prabu gumujêng ngakak, sanadyan yêktosa makatên kakang wiku, tiyang kula punika kakung têka sampeyan brangtani, garwa sampeyan rak putri: ta.

Mêrangi tatal paduka punika, sok wontêna putri: inggih èstri:

--- 103 ---

Milanipun kula matur, asil punapa ambrangtani tiyang jalêr.

Lêrês, mila wontên tiyang kodhêng inggih saking paduka kakung sarta garwa kula sampun murud dhatêng jaman kailangan. Nanging kok kasangêtên têmên jiblèsipun.

Sang prabu saya gumujêng kêkêl, sarwi ngandika: punika saya mokal kakang pandhita yèn wontên titahing dewa wontên ingkang sami warninipun, dêstun mèmpêr punika kula pitajêng.

O, iya dewa iya bathara, punapa kula dadak mawi upata yèn wicantên kula punika damêl-damêl, utawi botên salêrêsipun.

Sang prabu putri rumaos sampun dumugi anggènipun ambêbingung dhatêng ingkang raka sarta rumaos wêlas bilih kêdangon, karsa badhe ambadharakên sarira, lajêng ngandika:

Kakang rêsi, sarèhning sapunika sampun dalu punapa kenging kula nêdha sipêng wontên ing ngriki.

Kula sakalangkung dangan kasipêngan sang pangeran. Ananging sang pangeran punapa kêparêng anggalundhung namung ngagêm kajang sirah dhumpal kajêng.

Botên dados punapa dhasar sampun kula kajêngakên,

--- 104 ---

kula badhe sèlèh sikêping kaprajuritan sarta cucul pangangge ing jawi supados mantun sumuk wontên salêbêting guwa.

Kula sumôngga.

Sang prabu kantun ngagêm rasukan pamêkak madya (entrok), sutra kuning sinulam ing bênang mas, baludaging pranaja amratandhani yèn sayêkti wanodya.

Sang pandhita awas tumingal têtela yèn sang pangeran malihan putri, yèn ta ingkang garwa Dèwi Wayi sampuna seda sarta kasat mata piyambak ing sedanipun, amêsthi sang malih warni lajêng kapondhong, awit têtela yèn garwanipun, sarèhning sampun seda: dados matur anoraga. Dhuh sang damêl kuwuring manah kula punapa paduka putri prajurit têka amiguna dhatêng tiyang tapa.

Sang prabu putri tansah gumujêng sarwi amangsuli: dhasar sampun kula sêdya badhe adamêl wudharing subratanipun kakang wiku. Sang rêsi dipun cakêti sarta lajêng dipun rangkul gapyuk kaarasan wanti-wanti sarwi ngandika:

Kakang adipati ingkang mawiku, kula rayi sampeyan pun Wayi ingkang gêsang ing pati saking dening pitulunging dewa, saha

--- 105 ---

sampun jumênêng nata anggêntosi karatonipun rama ijêngandika kangjêng rama, lajêng lêlana ngupadosi dunungipun sarira sampeyan, botên nyana kêpanggih ijèn wontên salêbêting guwa samun.

Kados punapa plonging galihipun sang pangeran, midhangêtakên aturipun ingkang rayi, sang rêkna^[18] gêntos dipun rangkul sarta wanti-wanti dipun arasi sarwi muwun acarocosan, saking kasokipun ngantos magêp-magêp, sang putri botên sah saking pangkon. Lajêng sami angandharakên lêlampahanipun piyambak-piyambak, satamating cariyos, sang prabu putri matur dhatêng ingkang raka:

Kakang mas sampeyan lajêng kula pondhongi dhatêng pasanggrahan sarta lajêng kondur dhatêng nagari Banyubiru, kula sèrèni kaprabon, awit saking pralilah kula saha pralilahipun kangjêng rama.

Yayi dèwi maha prabu, bab ênggonmu karsa amboyongi marang aku, iku ora bêbakal, nanging bab pisèlèhing kaprabon, iku bangêt ing pamopoku, awit jumênêngku ratu ana ing Tuban tiwas tanpa [ta...]

--- 106 ---

[...npa] gunasêkti sarta sêpi ing kawicaksanan, gampang rinusak ing mungsuh tanpa kiwul, beda karo jumênêngmu sinuyudan ing wadyabala, sanadyan jumênêng ratu putri kaloka kajanapriya, kuncara ing amôncapraja, para ratu ing ngatas angin bawah angin padha suyud kèdhêp kabèh, awit saka misuwuring kaprawiranmu, liraping pêdhang agawe mirising mungsuh, lan awit saka kondhanging kagunanmu ulah gêlaring prang agawe mirising mungsuh sêkti, dhasar sumbaga wirotama, kontap ing kaluwihanmu, mulane aku wis narima dadi êmbananing ratu musthikaning jagad.

Sampeyan punika baud ngumpak dhatêng kula, ngantos sagêd adamêl mongkoging manah jirih.

Ora yayi, aku mung pratela sabênêre bae, ora ngumpak, ora ngonggrong. Karodene manèh yèn parêng ing galih, mungsuhku kang ngêbroki kutha Tuban môngsa bodhoa sirnane dening kowe.

Prakawis karsa sampeyan punika kula selak: botên, sagah: dèrèng kinantên, awit kêdah kula rêmbag kalihan uwa patih tuwin nayakaning praja, punapadene [pu...]

--- 107 ---

[...napadene] dhatêng senapatining prang ingkang badhe anglampahi damêl, sapunika prayogi lajêng kondur dhatêng pasanggrahan kemawon, sapunika sampun anggagat enjing, dhatêngipun ing pasanggrahan: sêdhêng para wadya sampun sami kirab.

Ing wanci saput siti sang prabu putri sakalihan ingkang raka têdhak saking pratapan, pêdhut angampak-ampak angrêmêng margi, rumput kêbunan kasrampat ing pada angêbêsi busana, lamuk sinêrang soroting surya ingkang sawêg mungup saking tancêbing langit saya tipis wusana sirna, kantun ingkang ngrêmêng ing kêkajêngan, kawistara jêlarèhing margi kathah sêsimpanganipun, sang kalih awirandhungan lampahipun sarwi ginêman prakawis rèmèh-rèmèh ingkang adamêl ascaryaning galih, wanci byar rawuh ing pasanggrahan, wadyabala sami kagèt dene sang prabu putri rawuh sampun sakalihan kalihan ingkang garwa Pangeran Warihkusuma, para abdi botên wontên ingkang pandung dhatêng sang pangeran, sami surak gumuruh ambal-ambalan, kyai patih sarta para punggawa kagèt lajêng mêdal saking pakuwonipun piyambak-piyambak, kapanggih kalihan sang pangeran [pange...]

--- 108 ---

[...ran] sampun akanthèn asta kalihan ingkang rayi sang prabu putri, sami suka-suka sarta sami ngaturakên pambage wilujêng, lajêng satata lênggah ing pasanggrahan, sang prabu putri lajêng mangandikakakên kapanggihipun ingkang raka mawiku wontên ing guwa patapan sarta mangandikakakên lêlampahanipun sang pangeran kalihan titi botên wontên ingkang kalangkungan, sang prabu putri mundhut pirêmbag ing bab pamalêsipun dhatêng kraman ingkang ngrabasèng kitha Tuban.

Aturipun kyai patih sarta para nayaka sarêmbag kalihan senapatining prang: pantês sang pangeran angsal piwêlas pamurina saking sang prabu, dèrèng dumugi anggènipun pirêmbagan kasaru dhatêngipun pacalanging baris, ngaturi uninga yèn wontên dêdamêl agêng lumampah nuju ing pasanggrahan, sang prabu putri angintên yèn punika mêngsahipun ingkang raka sang pangeran, lajêng adhêdhawuh samêkta prang sarta dhawuh nata gêlar wana kawêlagar, angèl sasak-sasakanipun.

Radèn Udakawimba sampun kaaturan uninga yèn cucuking baris kandhêg dening kapambêng baris malang ing margi, kados [kado...]

--- 109 ---

[...s] sarayanipun ratu ing Tuban. Radèn Udakawimba anguningani gêlaring mêngsah rumaos kawêkèn sarta ngalêm salêbêting galih bab rapêting pasangipun gêlar angèl sinusupan, ewadene Radèn Udakawimba sagêd anggalih ungguling yudanipun, lajêng adhêdhawuh masang gêlar ombaking samodra pasang tumêmpuh ing pêrang, angêlêma ubaling dahana, lajêng prang brubuh, sampun kathah longipun ing pêpêjah, sang prabu putri sumêrêp yèn gêlaripun kenging kasusupan, lajêng amalik gêlar setubanda ambrol, bala ing Sumbêrêja kèrut larut kapalayu kalêbêt ing gêlar, Radèn Udakawimba kesisan bala, badhe katukup lajêng oncat saking palagan, kadhèrèkakên para prajuritipun sinêlir lèrès sumêdya kondur abêbiting wontên salêbêtipun kitha, supados mêngsahipun ngêlud sapurugipun, wontên ing kitha Sumbêrêja amêsthi gampil kapracondhang saking santosa sarta wêriting balowarti, angèl lêbêt-lêbêtanipun, marwasa mêngsah saking sanginggiling balowarti, gampil kemawon, tikang-tikunging margi lampahing mariyêm prigêl sangêt, botên wontên kidhungipun pisan-pisan, awit saking kawasisanipun Radèn [Ra...]

--- 110 ---

[...dèn] Udakawimba. Sang prabu putri sumêrêp yèn sesaning mêngsahipun ingkang botên katawang: lèrès, lajêng ingêlud sapurugipun dumugi ing Sumbêrêja, malêbêt ing balowarti ingkang angeram-eramakên santosanipun, sang prabu kandhêg wontên ing jawi, panggalihipun sang prabu wadyabalanipun amêsthi badhe nêmahi risak bilih pangrêbating balowarti namung kalayan wantah kemawon, gampil tinumpês ing gurnat gutuk api dening kêpapan wontên ing margi sungil. Sang prabu lajêng ambudi sarana ingkang kenging kadamêl gêlar garudha nglayang, lajêng adhedhawuh yasa palwa udara, bakalipun motha kinêlam ing wêsi janur, ingêsapan saking latu balêdhèg, sagêd mumbul ing gêgana, sarêng sampun samêkta lajêng katumpakakên para prajurit pêpilihan sami asikêp dêdamêl, sang nata piyambak yasa sakoci boma, katitihan kalihan ingkang raka sarta para wirotama, sami andêdêl muluk ing gêgana angungkuli baluwarti, lajêng cumlarot saengga thathit, tumuju ing kadhaton sarta lajêng dipun brêgi, para prajurit mangrêmpak saking wingking adamêl karisakaning mêngsah, Radèn Udakawimba gugup dening dipun [di...]

--- 111 ---

[...pun] kagètakên dhatêngipun, botên kantênan tataning baris, awit linambung saking wingking dhatêngipun saking gêgana rikat kados angin, Radèn Udakawimba kasêlut ing papan kacêpêng dening senapatining prang lajêng kaawêran cindhe kaladosakên ing ngarsanipun sang prabu putri sakalihan sampun sinewaka wontên ing pandhapa agêng, sarêng kalihan sowanipun para wirotama kairid senapatining prang ambêkta pangagênging kraman sampun kaawêran cindhe, kasowanakên ing ngarsanipun sang prabu mabukuh wontên ing siti, Sang Pangeran Warihkusuma botên pandung yèn pangagêng kraman ingkang putra kuwalon Radèn Udakawimba. Lajêng kadangu:

Kalingane kowe Udakawimba, kang gawe ura-uruning praja Tuban, sarta agawe karusakanaku, awit kowe panjilmaning satruku turase yayi Prabu Warsakusuma, ing mêngko kowe bakal nampani pidana saka pangwasane yayi dèwi maha prabu, Radèn Udakawimba tumungkul tan panon rad idhêpipun.

Sang prabu putri lajêng ngandika dhatêng Radèn Udakawimba, radèn: aku pitakon marang kowe, saiki apa kang

--- 112 ---

kokarêpake, nungkul, utawa: ora.

Kawula nuwun, gusti, ingkang abdi angaturakên pêjah gêsang, mênawi kenging mugi kaabdèkna.

Kowe apa wis somah.

Kawula nuwun sampun: gusti, pikantuk anakipun Ki Buyut Wulusan, nama Rara Sêndhang.

Timbalana mrene sarta wong tuwane lanang wadon.

Ki Buyut Wulusan saakrabipun, sakacêpêngipun Radèn Udakawimba sami adus luh ngalêmpak wontên ing kadhaton, amêmuji lêpating paukuman pêjah, Radèn Udakawimba, kasaru wontên utusan saking ngajêngan, ki buyut saanakbojonipun katimbalan, lajêng kèrid salampahing utusan, Rara Sêndhang lumampah ing têngah kaapit ing yayah renanipun, mangangge lungsêd rambutipun maruwun, katingal amêmêlas, dumugi ing ngarsanipun sang prabu putri lajêng sami lênggah makidhupuh konjêm ing siti, sang prabu putri awas tumingal ing citranipun ingkang pindha ratih Rara Sêndhang botên kalih kalihan sang prabu putri kados jambe nèm sinigar palih, namung kaot anèm kalihan sêpuh, pangunandikanipun sang prabu [pra...]

--- 113 ---

[...bu] putri: elok têmên Buyut Wulusan duwe yoga kaya mêngkono. Sang prabu ugi malongok andulu citranipun Rara Sêndhang, dene angêblêgi citranipun ingkang rayi.

Sang prabu putri lajêng andangu: aja dadi atimu kaki Wulusan, aku pitakon marang kowe ing satêmêne, Rara Sêndhang iku apa anakmu têmênan, dene citrane angeram-eramake.

Kawula nuwun: gusti, ila-ila punapa mênawi kawula matura dora ing panjênêngan paduka, kadangu ing ratu ingkang kuwasa ing bumi, sayêktosipun Rara Sêndhang punika anak kawula pupon, pikantuk kawula cadhang ing bênawi, wontên ing kêndhaga, kèli isi bêbayi.

Sang prabu sumêdhot ing galih bokbilih punika putranipun ingkang dipun labuh ing bênawi, sang prabu lajêng ngandika, gêndhagane saiki apa isih.

Kawula nuwun, taksih, kawula tarang wontên ing langitan.

Mara jupukên.

Kawula nuwun, inggih sandika. Gêndhaga kapundhut lajêng kacaosakên ing ngarsanipun sang prabu putri sarta lajêng [la...]

--- 114 ---

[...jêng] katingalan kalayan titi, bakalipun kajêng cêndhana kinarawistha ing lunglungan apindha alum, wontên sasêratanipun Ibrani mungêl rajaputri putrinipun Dèwi Wayi patutan saking Pangeran Warihkusuma, ingkang seda konduran, dèrèng dumugi pamaosipun sang prabu putri anjrit mudhun saking palênggahan angrangkul ingkang putri Dèwi Sêndhang sarwi lara-lara karuna, nanging Dèwi Sêndhang botên tumut bela karuna, awit botên sumêrêp darunanipun, makatên ugi Sang Pangeran Warihkusuma, saya botên tumut bela karuna namung kèndêl, nanging amêraki ingkang rayi angudi punapa darunanipun muwun, dangu botên angsal wangsulan, wusana dipun aturi yèn Dèwi Sêndhang punika putranipun sang pangeran ingkang linabuh ing bênawi, sang pangeran lajêng ambêngok tumut karuna sarta brêng tiyang sapasewakan sami bela tumut karuna. Sirêping tangis: sang prabu putri wangsul lênggah ing dhampar ingkang putra Dèwi Sêndhang botên pisah wontên ing ngarsanipun sarta tansah dipun tingali, Radèn Udakawimba kadhawahan anglukari pusaranipun cindhe sarta ingapuntên dosanipun têtêp minantu ing sang prabu ing Banyubiru. Wontên ing padhukuhan Sumbêrêja andumugèkakên sukaparisuka, antawisipun [a...]

--- 115 ---

[...ntawisipun] sawulan: sang prabu putri karsa kondur dhatêng ing Banyubiru, ingkang putra sakalihan andhèrèk, sarawuhipun ing nagari ingkang rama Sang Prabu Hèrtambang kaaturan rawuh ing nagari saking pacrabakan, sarawuhipun kapêthuk ingkang putra, sang prabu putri sampun akanthèn asta kalihan ingkang raka Sang Pangeran Warihkusuma, sarta kadhèrèkakên ingkang putra Dèwi Sêndhang akanthèn asta kalayan ingkang raka Radèn Udakawimba, putra wayah sami tundhuk angaraspada, lajêng sami dipun rangkul gêntos-gêntos, awit sang prabu wrêdha sampun kaaturan uninga ing bab lêlampahanipun ingkang putra.

Antawis sataun Radèn Udakawimba wontên ing Banyubiru lajêng kajumênêngakên ratu saking wêwênangipun sang prabu putri: wontên ing nagari Tuban, namung sabên warsa kadhawuhan sowan saos bêkti laminipun sawulan. Sang Pangeran Warihkusuma botên karsa kondur dhatêng ing Tuban, lêstantun angêmbani ingkang rayi sang prabu putri wontên ing Banyubiru kemawon. Dene ingkang rayi Dèwi Wrêsti kadhawuhan momong ingkang putra Prabu Udakawimba, kalihan sariranipun têtêpa dados sadhèrèk nak-sanak.

Tamat.