Sêrat Rangsang Tuban (56---70)

--- 56 ---

panjênêngan paduka kula angkat dados susuhunanipun têtiyang ing nagari Tuban, lajêng paduka tampèni sapunika kalayan panuwun agêng yèn karaton wau pêparingipun rama paduka Sang Prabu Sindupati ingkang sampun suwarga, kula namung sadarmi ngampil salêbêtipun nagari ara-uru, ing mangke paduka pulihakên risakipun, dene putranipun rayi ijêngandika Sang Prabu Warsakusuma ing samangke taksih timur sawêg kula prêtêk ing piwulang, sapunika têtêpa dados putra paduka pambajêng sarta diwasanipun kula suwunakên kaangkata dados pangeran adipati, dados panjênêngan paduka nama jumênêng anyêlani. Mênggah atur kula ingkang makatên samantên wau sampun muphakat kalihan prikônca kula wadana jawi lêbêt, ingkang punika punapa taksih wontên ingkang nalisir saking ing lêrês.

Sang pangeran botên sagêd maoni karsanipun kyai patih dening sampun anglênggahi lêrês, ananging salêbêting galih dhatêng ingkang putra kuwalon Radèn Udakawimba sangêt botên sarju, awit punika tunggakaning kêmadhuh, ewadene sinamun ing netya botên wontên antawising pinggêtipun ing galih, pangunandikanipun: gampang

--- 57 ---

masalahe besuk yèn aku wis jumênêng ratu sarta patutan karo yayi dèwi, Si Udakawimba iku prakara apa. Sang pangeran ngandika: uwa patih kula namung andhèrèk punapa sapangrèhing patih wisesa ingkang sampun sabiyantu kalihan para nayakaning praja: kados sariranipun uwa. Pun Udakawimba punapa ingkang wontên ngarsanipun uwa punika.

Inggih punika putra paduka Radèn Udakawimba, nanging wiwit miyos kula wimbasara wontên ing kapatihan, botên nate pêpanggihan kalihan ingkang ibu.

Prayoginipun ing mangke kula pundhut wontên ing kadhaton.

Kula nyumanggakakên sakarsa.

Sang pangeran lajêng kondur angadhaton, kalihan ingkang rayi Dèwi Wrêsti saha ingkang putra Radèn Udakawimba, wiwit punika kapanggihipun kalihan ingkang ibu andhèrèk wontên salêbêting kadhaton.

Antawis wolung dintên sang pangeran lajêng jumênêng nata saking pangangkatipun kyai patih sarta para nayakaning praja, mawi sêsuruhan para ratu ingkang têpang watês kalihan jajahanipun [jajahani...]

--- 58 ---

[...pun] nagari Tuban, pakurmatanipun agêng, ajêjuluk Sang Prabu Warihkusuma, kajèn kèringan dhatêng para ratu sanèsipun, awit saking misuwuring kawasisanipun kridhaning pêrang, jumênêngipun Sang Prabu Warihkusuma lulus botên wontên sangsayanipun, nanging kalihan ingkang rayi kêlajêng botên sagêd apêputra.

Kyai Patih Toyamarta sangsaya sêpuh, sarta sampun botên kuwawi ngêmbat nagari, lajêng nyuwun kèndêl, saha narimah namung dados tuwangga nama wiku wontên ing wukir, panuwunipun kaparêng sarta kaparingan pêpancèn siti kathah minôngka dhaharipun, ingkang kakarsakakên anggêntosi bupati tamping putranipun pambajêng kyai patih anama Arya Toyatuli. Wondene putranipun kyai patih têtiga, ingkang anèm kêkalih sami dados nayakaning praja sami limpad-limpad ing budi nanging botên kapilih, ingkang sêpuh kirang mangrêtos inggih Arya Toyatuli wau, mila karsanipun ingkang rama kyai patih: Arya Toyatuli namung kapacak dados bupati tamping kemawon, mênggah karsanipun sang prabu anggènipun ngangkat Arya Toyatuli dados patih supados botên badhe

--- 59 ---

maoni karsanipun sang prabu, awit sang nata taksih simpên wêwados, sampun ngantos kajodheran karsanipun dening pamambênging pêpatih, mila amilaur ngangkat bupati tamping, aling-alingipun misudha dhatêng waris ingkang wajib. Inggih punika putraning patih ingkang sêpuh piyambak, wondening karsanipun sang prabu ing dalêm batos, Radèn Udakawimba badhe kasirnakakên.

Kacariyos Radèn Udakawimba sampun yuswa 15 taun, diwasa kalawun-lawun tanpa pinardi dhatêng ingkang rama sang prabu, sang bagus wiwit anggraita sêpên ing pangajêng-ajêng yèn ta kaangkata pangeran adipati anom, awit sangêt dipun cêri-cêri dhatêng ingkang rama sarta asring sinungan ujar ingkang angêrês-êrêsi turasing ratu angkara, Radèn Udakawimba putêk ing galih, dhatêng ingkang ibu botên sakangsalan, awit kirang kulinanipun, kalih dene malih ingkang ibu sangêt ajrih dhatêng ingkang rama, osiking galih botên sande badhe sangsaya kadaud-daut risaking sarira bilih ngantêpi pasuwitanipun dhatêng ingkang rama, prasasat angêntosi timbuling watu itêm, Radèn Udakawimba ing wanci dalu anis saking kadipatèn, tanpa

--- 60 ---

kanthi tindak nurut lampahing toya bênawi lêpas lampahipun.

Enjing kauningan ing sang prabu: lolosipun Radèn Udakawimba, sang nata apigugup sarta adhêdhawuh kinèn ngupadosi, nanging bilih botên sagêd kapanggih kadhawuhan sami wangsul kemawon. Ingkang ibu sang pramèswari muwun wontên ing kadhaton, lajêng angimur dhatêng ingkang raka, sang prabu sagah amulari piyambak, botên ngantos lami utusanipun sang nata sampun sami wangsul ngaturakên tiwasing lampah botên wontên ingkang lêbda ing karya, ical larinipun, sang prabu botên gita malah dhawuh ingandikakakên sami kèndêl kemawon, sampun ngantos wontên ingkang rêraosan bab murcanipun rajaputra.

Gêntos kacariyos ing padhukuhan Sumbêrêja: Kyai Agêng Wulusan, mêntas kadhatêngan sayid saking Ngarab anama Sèh Jumadil Kubra bin Mukamad Daos, mêdharakên sakathahing ngèlmi saraking rasul, Kyai Agêng Wulusan kalindhih kawruhipun lajêng anggêguru, malah lajêng tinetesan ing ngèlmi kasampurnan, panunggaling kawula Gusti,

--- 61 ---

sumêrêp ing sangkan paran, saking sêngsêmipun lajêng tilar agaminipun Buda dalah kadang warga sarta rencangipun sadaya, sami manjing agami Islam, mungkul ibadahipun, ngadêgakên barjumungah, adamêl masjid agêng, surambinipun panjang têpang kalihan griya pawèstrèn kiwa têngêning masjid, kinubêngan toya balumbang, sirahing toya saking lambunging ardi gumrojog anjog ing parang pêpongol, salaliman ingkang ambandhing cêlak jurang sirung, lajêng tinambêng ing tambak sela tala lubèr mili agêng ing lêlêngkèh èrèng-èrènging ardi, sinusuk kangge margining toya ngalêmpak lajêng angoncori têtanêman ing asrama, wontên ingkang kasudhèt malêbêt ing capuri masjid angjog ing balumbang, toyanipun mili akimplah-kimplah adamêl sêngsêmipun para ingkang sami sêmbayang dhatêng masjid.

Kyai agêng adamêl langgar wontên sakilèning pandhapa kêlêtan kêlir laleyaning capuri, rintên dalu wontên ngriku têkabul ngèlmi, sinambi mêmulang para siswa ingkang kinasih, dene pamulanganipun agêng wontên ing surambi, gurunipun kyai pangulu sarta para katib, rintên dalu botên wontên kèndêlipun sami tilawat Kuran.

--- 62 ---

Gêntos kacariyos lampahipun Radèn Udakawimba turut bênawi dumugi ing dhukuh Sumbêrêja, ngongkang bênawi mêngkêrakên rêdi, kiwa têngênipun pasabinan êloh toya pating srèwèh, Radèn Udakawimba lajêng malêbêt ing dhusun sumêrêp masjid agêng ing surambi kathah lare sami ngaos, Radèn Udakawimba lajêng nunggil kalihan lare kathah, kadêngangan dhatêng kyai pangulu: dipun pitakèni, thole kowe bocah saka ing ngêndi aku nêmbe tumon, lan jênêngmu sapa. Radèn Udakawimba mangsuli, kula lare saking nagari Tuban, nama kula pun Udakawimba, pisowan kula badhe andhèrèk ngaos wontên ing ngriki, kyai pangulu rêsêp aningali dhatêng warninipun Radèn Udakawimba bagus mêrak ati taksih lare, lajêng dipun parentahi: thole mêngko bubar ngaji kowe milua aku bae, tak opèni ana ing omahku, nyambia angon kêbo, pangonku kurang siji. Kacariyos Radèn Udakawimba kèndêl wotên ing griyanipun kyai pangulu, sabên wanci lare ngucul tumut angèn maesa dipun sambi kalihan damêl ringgit rumput dondoman, dangu-dangu lajêng damêl isthaning driya, tumuntên damêl [da...]

--- 63 ---

[...mêl] kadhaton mawi bètèng sarta jagan angèmpêr-èmpêr kadhatonipun ingkang rama, katingal angrêmênakên, Radèn Udakawimba pancèn wasis dhatêng pakartining kriya, salêbêting manah saupami wontêna bôndha baunipun kadugi adamêl biting santosa ingkang angèl kabêdhah ing mêngsah, ing batos amaoni kadhatonipun ingkang rama, dene katingal ringkih sarta tanpa wêwados, gampil kabêdhah ing mêngsah, bobotipun Radèn Udakawimba taksih lare sampun gadhah gagasan samantên, saiba diwasanipun kados botên kenging cinakrabawa ing sanès, èngêt-èngêt têdhaking ratu prajurit dhasar wijiling amaratapa aluran saking kaki. Bilih sampun wanci anggiring, Radèn Udakawimba dhatêng ing masjid sinau ngaos, enjing sontên makatên lampahipun, botên ngantos lami sampun limpad angungkuli lare kathah, kauningan dhatêng Kyai Agêng Wulusan, Radèn Udakawimba katimbalan dhatêng ing langgar kilèn pandhapa, kèrid dening kyai pangulu, Radèn Udakawimba anoraga lênggah makidhupuh, Kyai Agêng Wulusan pirêna ing galih aningali warninipun Radèn Udakawimba, bagus mêrak ati pamulunipun [pamulu...]

--- 64 ---

[...nipun] manis, dhasar trêpsila tajêm polatanipun.

Kyai Agêng Wulusan ngandika dhatêng kyai pangulu. Pangulu si Udakawimba tak jaluk ngèdhêg ana ing ngarêpanaku, karêbèn ngaji kitab, karo arêp tak wuruki pasèhing pangajine.

Kula sumôngga.

Radèn Udakawimba rintên dalu wontên ngarsanipun Kyai Agêng Wulusan, winêlêg ing piwulang, sadaya piwulang kacakup botên wontên ingkang kècèr, sangêt lêganing galihipun Kyai Agêng Wulusan pikantuk murid landhêp manahipun, Radèn Udakawimba tumuntên badhe katetesan ngèlmi sajati. Radèn Udakawimba botên mawi sêmang-sêmang andhèrèk karsanipun Kyai Agêng Wulusan, anuju satunggiling dintên sampun bakda sêmbayang ngisa Radèn Udakawimba katimbalan kadhawuhan malêbêt ing langgar, botên kêlilan maos kitab, dipun pangandikani: jêbèng wis mangsane kowe nampani pitutur jati, pêrlune ing têmbe bakal dak wêjangake ana môngsa loro, saiki sinaua sumurup gêlaran wiriting Pangeran, wis ditêmbangake karo kang jalela, lah iki layange wacanên tak rungokne.

--- 65 ---

Nuwun inggih sandika.

Pangkur

Pangkur wuryaning gitaya / sadurunge kaki sira dumadi / anèng ngêndi dunungipun / yêktine saking ora / bapa biyung dadi lantaran tumuwuh / tan nêdya yoga mring sira / mung nêkakkên ardèng budi //

tibaning kang rahsa mulya / nèng manikêm urip lawan pribadi / bundêr samrica binubut / kumêdut salaminya / sumrambahing angga bisa dadi wujud / bayi lair sing wêtêngan / dadi manungsa sajati //

kadunungan pôncadriya / kapiyarsa panggèn dalan pangèksi / pangucap lawan ciptanung / nanging durung têtela / awit durung kadunungan rasa tuhu / ri wusnyantuk rasa tama / mundhak-mundhak sabên ari //

nganti praptaning diwasa / pôncadriya jumênêng lawan titi / bisa angrungu angambu / wêruh lawan angucap / tômpa saka isbatujait liripun / yèku warah saking liyan / mula jimatun wus tampi //

aran têtêp tinêtêpan / luwih èlèk dayaning sanubari / beda-beda ciptanipun / kang aran Johar Ngaral / lamun sira nyipta barang kang durung wruh / Johar Parit lamun sira / nyipta barang kang wus uning //

lawan datu maulana / lamun sira nyipta angganta kaki / pinindha mlaku [mla...]

--- 66 ---

[...ku] lan lungguh / anèng panggenan liyan / sakêclapan ing kene sayêkti suwung / katon ngalih anèng kana / byaring tyas wus ngrasa bali //

pusaka pudya kidungan / pandhitadi aran rêsi artati / Artadaya kang jêjuluk / karya gita pralambang / anênangi sanggyaning kang mudhapunggung / isine kang wuluh wongwang / suwung obah kênèng angin //

tapake kontul anglayang / manuk mibêr muluk ngungkuli langit / kalawan gigiring punglu / kuda ngrab ing pandêngan / wêkasaning langit lan jaladri agung / tanggal pisan kapurnaman / sêntèg pisan anigasi //

kabèh dayaning budaya / anganakkên cipta lan siring ati / pinindhana: watêsipun / lan ana tilasira / apa dene kinira sapisan cundhuk / kalawan panjêring nala / rampunging babar pisani //

pralambang bumi pinêtak / duhkitèng tyas lumèngkèt tan ngêndhani / kanang pawana tiniyub / yèku bantêring manah / ciptèng nala lumaku rosaning bayu / apèk gêni adêdamar / wong ngangsu pikulan warih //

yèku pacanging tyastama / gung ngupadi undhake kawruhnèki / tanapi kang banyu kinum / yèku adhêming manah / angungkuli adhême kang tirta salju / dahana murub binakar / yaiku panasing ati //

luwih

--- 67 ---

panasing dahana / lan srêngenge pine padhanging ati / sumêblak nora kêbundung / dening ima manampak / lawan malih pralambang galihing kangkung / iku hawa datan obah / ngêdhêm sajroning ginaib //

susuh angin ngêndi gonnya / upadinên ing dalil Kuran muni / waladahu wakaribun / minkibaril warita / Gusti Allah rêrakêtan dunungipun / lan rasa nikmat mupangat / anèng gon ingkang winadi //

kusuma anjrahing tawang / pindha kombang angajab tawèng sêpi / iku tirtaning kêmumuh / lamun têdhuh kawuryan / lir angganing kapuk kataman ing banyu / mratani madyaning jagad / iki pralambang artati //

lan manèh sambunging tata / sinukarta rinambahakên malih / kodhok ngêmuli lèngipun / raga môngka canthuka / anèng ngêrong yèku nyawa isbatipun / karsane kang karya tita / raga angêmuli urip //

kang rôngka manjing curiga / munggèng jawi isbate ponang ragi / yèku anglungguhi suwung / môngka lamun supêna / antuk jaman sayêktine nora mêtu / upama bisa umahya / murut marang têpêtsuci //

randhu alas nut sembukan / randhu alas isbate punang ragi / sembukan nyawa liripun / kalamun raganira / pisah lawan jiwanta

--- 68 ---

sayêkti layu / bali marang ananira / yèku sampurnaning pati //

ana manuk bango buthak / lamun ngêndhog nèng ngênthak-ênthak sêpi / dene kalamun jinupu:k / juga obah sadaya / kang kadyèku awang-awang uwung-uwung / kang dinumuk ora kêna / anèng jagad anglimputi //

suwunge amêngku ana / kang winêngku udara lawan angin / udara nora lumaku / angin katon lumampah / awit saka kasorotan sang hyang banu / bisa nangèkakên panas / udarobah dadya angin //

cublak suwêng suwêngira: / si gêlèntèr mambu kêtundhung mundhing / êmpak êmpong lira-liru / iyèku swasananta / mlêbu mêtu ingaranan lira-liru / ing suwung kang mêngku ana / mungguh sajroning aurip //

cebol arsanggayuh lintang / janma lumpuh bisa ngidêri bumi / angên-angên jatinipun / lan manèh ingkang wisma / kang tan mambu gêgaman apa liripun / iyèku ciptaning manah / nganakkên rupaning panti //

beda ingkang aran wisma / dudu wisma yêktine suwungnèki / lawan malih sualipun / êndi guru sanyata / tan yyan angên-angênira: wit amêngku / pangadilan amongraga / jaksa patih pangulu ji //

lan manèh ki bale atma /

--- 69 ---

êmoh lara kalawan êmoh mati / môngka raga kang kêtêmpuh / kêna ing lara pêjah / marma kaki kang awas tibaning sêmu / nanggulang karsèng murkèngrat / wit raganta kang nglakoni //

anadene kang udara / jagad gêdhe kalawan jagad cilik / yèkti tanna bedanipun / napas mêtu ing grana / nupus mêtu tutuk abab aranipun / tênapas mêtu ing karna / anpasing netra umijil //

anpusakum mêtyèng raga / rêngganganing kanang swanita mijil / wuta tuduh marga tuhu / angambu antuk gônda / katampaning ati wêruh dunungipun / sinidikkên datan cidra / yêkti gandaning mêmanis //

kang aran talining gêsang / swasananta tan kandhêg rinawêngi / tanpa pakon lampahipun / iyèku aran nyawa / balik sapa iya ingkang ngajak turu / lawan ingkang ngajak gêsang / tunggale kang ngajak mati //

sapa kang karya ambêkan / wit udara mênêng datan lumaris / obahe iku kêtundhung / dening maujud liyan / iya iku tunggale kang ngajak lampus / ngêbut ênênging udara / dadyambêkan manjing mijil //

lira-liru datan pêgat / U: umanjing Allah: wêdalirèki / salat daim aranipun / puji tan kênèng pêgat / cêdhak lawan susuh

--- 70 ---

angin dunungipun / yèku marga parapatan / kumpuling rahsa sakalir //

sanggyaning para malekat / Jabarail Mingkail lan Ngisrapil / Ngijrail lan Ngijajilun / padha amasang gêlar / angrêridhu gumiwanging tyas mrih dudu / marma kaki ywa pêpeka / yèn luput ambilaèni //

sapa kang bisa narbuka / wadiningrat: antuk rahmating Widhi / yèku tirta kamandhalu / panglêburing cintaka / kaarsayan kamoitan wus kapungkur / mung nikmat lawan mupangat / lir rasa jingga taruni //

Durma

al islamu: dabikul nupusatina / min sèpi muklipatin / kang ingaran Islam / wong kang bisa amragat / ing nêpsunira pribadi / pamragatira / ing pêdhang nulayani //

antamutu kabêlalmutu jarwanya / mati sajroning urip / ing ngêndi marganya / walahu karibuna / yèku min kibaril warit / Allah rakêtan / ing unggyan kang winadi //

walaohu layukayapu artinya / Allah iku tan kêni / yèn kinayangapa / miyarsa tanpa karna / angandika tanpa lathi / lamun tumingal / tanpa netra udani //

kang ingaran nênggih sipat kalih dasa / wujud ananing Widhi / kidam matismaya / bakal langgêng tan owah / mokal lapah lil kawadis / bèdèng kaanan [kaana...]